Kenyem

• By Nugroho Notosusanto
• 16 Januari 2021
• SATUA BAWAK

Satwa mucuk Atik

Tis marâ teked di tepi siring désané, mâjadengan baanâ tiyang. Pedasang tiyang lisiké, tuwunan laut menékan, di bukitané né misi ubi sawi nikâ. Nungadah tiyang, langité pelung misi gulem akebisan. Kacâmatâ Ray Ban saluk tiyang, ngulangunin tepuk payaré.

“Di bukitané nikâ makemné, Gulu,” mâclepeh anaké cerik mâjalér kolor selem né ngabâ pecut. “Di batan punyan nyuh gadingé né di dulu nikâ!”

Mâkenyem tiyang sambilang tiyang ngusuh-ngusuhin sirah gundulné.

“Ampun tawang guru,” tiyang nimbalin. “Ampun kudang tiban mangkin tuwuhé, Dé?”

“Limang tiban, Gulu,” pentés rawosné ten misi kimud-kimuden.

“Limang tiban,” tiyang mârambangan. “Mangkin tahun 1954, lekad Gedéné tahun 1949 – kénten perahné.”“Tiyang lekad dugas guminé kali mâpelang, Gulu,” pentés anaké cerik nikâ ten mârasâ sénglad medasang nganéhin; pâninghalan né bin anéhan kari kucek-kucekâ aji limâ kenawan.

“Nggih, dugas lekad Gedéné kari mâperang guminé driki. Tawang Gedé, makem sirané drikâ?”

“Tawang, Gulu,” anggut-anggut anaké cerik nikâ, “makem pahlawan.”

“Pahlawan sirâ nikâ?”

“Pahlawan désané niki, Gulu!”

“Nggih, ampun tawang guru,” kedék tiyang. “Né takonang guru, adan pahlawané nikâ!”

“Gulu Janâ.”

Suwudang tiyang ngusuh-ngusuhin sirah anaké cerik. Tiyang nyeluk kantong nyemak “Wembley”. Enjit tiyang akatih, pedasang tiyang anaké cerik. Sirah buleh, manik pâninghalan selem, bibih cenik, basang bacol, muwâ tangkah murâ buk. Jalér selemné teked beténan entud. Grimuten baanâ limané marâ pedasang tiyang jujuk anaké cerik. Tiyang nyeluk-nyeluk kantong. Tepuk baan “Valda Pastilles” kari misi apempatan. Nyongkok tiyang di malun anaké cerik né ngabâ pecut nikâ.

“Demen kén kâkéné?” jemakang tiyang pastilles né gadang nikâ abatu. Kedâ-kedâ abetné nampi, sagét tiyang né pedasangâ, sagét pastilles gadang né di liman tiyangé pedasangâ.

“Dadi pintonin malu,” tumbukang tiyang liman anaké cerik kâ bibihné. Sângsayâ pâliyatné, di ampuné seken baanâ nyepsep pastilles nikâ marâ bingar pâliyatné.

“Jaan, Gulu,” carâ tekén guru sodet rawos anaké cerik.

“Nggih daar naké.” Tuwutangâ tekén anaké cerik.

“Lalah jaan!” siyuh-siyuh carâ lokomotif anaké cerik ngrawos. Kendel pâliyat anaké cerik tekén tiyang.

“Yéning demen dadi juwang mâkejang,” mâkâwadah enjuhin tiyang anaké cerik. Paling pâliyat anaké cerik, kedâ-kedâ keneh anaké cerik, suwud baanâ anaké cerik siyuh-siyuh.

“Niki jemakin naké yéning demen,” sambilang tiyang ngédéngang isin wadahé. Jelih-jelih baanâ batun pâninghalan anaké cerik.

“Mâkejang, Gulu?” mâtakon anaké cerik sambilangâ kecap-kecap baan ngedotné.

“Nggih,” nganggut tiyang. Kendel anaké cerik. Ngénggalang jemakinâ wadahé né enjuhang tiyang. Mâlaib mâkaad anaké cerik sambilangâ gelur-gelur, “Baangâ tiyang! Baangâ tiyang!”

Mâtingtingan tiyang lawut nuwut lisiké nikâ, “Leica”¹⁾ né mâbanglot di bawong, ngaplug-ngaplug tangkah. Ilimang tiban teropong infanteri né mâbanglot di bawong. Tiyang miwasan tuwun, kâ tanahé né belah-belah baan tuhné, medasang sepatun tiyangé. Sepatu “Feetmaster” di Pasar Baru perahné, ten driki. Limang tiban. Limang tiban, mârawat anaké cerik né ngatehang tiyang marâ. Ilimang tiban pepes tiyang mentas di lisiké niki, ten mâsepatu, misi mâsépan-sépanan. Kari tileh payaré di désâ. Wanengan limang tiban Jakarta mimbuh “Menteng” mimbuh “Metropole” Theather, gedung flat gedé-gedé, ngawé margâ anyar utawâ ngâlinggahang; nanghing driki kari tileh. Ai, angin, punyan kayu, kedis, tegal, muwah abiyan. Payar kari tileh, tiyang nyemak “Leica”, tutupin tiyang “yellow-filter”. Bukitané pâtitis tiyang. Muncuk bukit carâ kudusan bom-H. Punyan nyuh gading mâririg di bukitané, tugu putih di batan punyan nyuh gadingé, saru ilidin ubi sawi nedeng samah mâdon.

Kari tileh bukitané nika sâjabâ tegal muwah makem nikâ. Ilimang tiban bukitané nikâ ten misi tâtajukan napi-napi, déréng wénten makem. Nanghing ampun wénten né sanget mâsalin driki, tiyang ngampilang sâranâ potrékan lawut penpen tiyang.

Pâmineh wed désané mâsalin. Guru Kartâ, kénten masih sandingan-sandinganné, mâsalin. Mangkin raganné ngelah lemari palang mérah misi ubad mâgenepan, misi verban masih, di méjané bek misi buku, misi brosur butahuruf PPK, misi selebaran Pemilihan Umum, imaluné wénten tamas misi mako tekén caratan misi yéh nyem dogén, nika ciri-ciri nyekalâ mâsalin pâmineh wed désané. Pâsalin pâmineh wed désané ngatih tepuk yéning nuturang koperasi, nuturang transmigrasi, nuturang pajeg carâ ekonom sâseliran, lawut ngrawosang tâtuwek républik, ngrawosang seger oger rakyat carâ negarawan widagdâ. Kendel gati kenehné marâ pragat gedung SMP nikâ, ilimang tiban cerik-cerik Mobilisasi Pelajar nasarin maang pâplajahan.

Ilimang tiban, becat gati mâsalin pâmineh wed désané, angkih-angkih tiyang menék bukitané. Teked baan tiyang. Di batan punyan nyuh gadingé ten anggonâ tegal carâ tebénan. Tugu putih nyeleg di malang tengah, padang dogén mentik drikâ. Di batan tuguné tanah mâgumukan. Gâgumuk ten misi padang, nanghing bek mâsambehin bungan mawâ, sandat, menuh, muwah samsam. Kari seger-seger. Seger carâ kendel wed désané tekén pahlawanné.

Di malun makem tiyang nyongkok. Bungan menuh mâkaput don biyu, belin tiyang di tenten, gahgah tiyang: miyik bon bungâ, miyik bon boréh miyik, nglikub cunguh. Ten bisâ tiyang ngregep mantrâ. Ngidem tiyang. Muruk ngâningang keneh. Pâtelan “Melati Suci” Hario Singgih ngebekin keneh, lengut carâ ngregep mantrâ. Pâliyat tiyangé neket di tuguné. Tugu mâgambar bucu pat selem misi gambar “Ganeçâ” mâpradâ di malang tengah, di beténné misi tulisan putih: Brigade 17. Di beténné wénten marmer atebih misi tulisan adan Janâ, di betén nikané misi tulisan “gugur di tempat ini pada usia 18 tahun”, di beténan lawut: “7 Mei 1949”.

Bungan menuh, mâkejang sambehang tiyang, inget tiyang tekén pâgujeg kotâ pâgujeg desané mârebutang makemné Janâ. Anaké di kotâ mâkitâ ngisidang kâ Taman Bahagia di kotâ, wed désané mikukuhin pahlawanné tileh di tongosé nikâ. Pinakâ cihnâ ngajinin muwah nyuksemayang, anaké di kotâ nyukserahang pahlawanné tekén wed désané.

Lakar negak di malun tuguné, cihnâ nulénang totosan anak kotâ, kebatang tiyang sapu tangan tiyangé di padangé, pang ten daki baanâ jalér tiyangé. Medasang makem, ngenjit tiyang roko. Di suteran makem ainé kebus nyenget. Bâdawuh bukitané nyambung teked kâ gunungé. Bâdelod kari wénten bukitan nyelag asahé uli bukitané niki. Sambilang negak, “Leica” bin jemak tiyang tur pâtitisang tiyang kâ bukitané bâdelod. Tinggar ngenah tuh mâdingding langit pelung. Sâbilang munggiran, sâbilang bet, sâbilang batu gedé kenâ baan tiyang ngingetin, mârosbos mâkejang pesu.

“Payar kari tileh carâ ilimang tiban, Jan,” ngrawos tiyang marep makem. “Bukit Derkuku, liyu wénten idingan batu, punyan nyuh, abiyan ubi sawi. Dugas nikané carâ mangkiné masih, galang tur kebus. Iragâ ampun lakar mâjalan mulih, ampun bedak layah, ten maan nyampah, wiréh bareng patroli uli semengan kanti tengai tepet. Nanghing di bukit Derkuku regu iragané cadang peleton KL né sedekan patroli. Suwudan 10 menit né carâ 10 jam nika, med baanâ iragâ makpak timah kénten liyunné, marâ maan perintah mâkirig ka terugvalbasis²⁾, patislangkeb iragâ mâlaib sarâ tepuk baan. Teked di pangkalan, marâ ngeh, ragané ten wénten. Jejeh baanâ ajak mâkejang, paling mirib ragané, wiréh ragané marâ gati tekâ uli di kotâ, déréng nepukin payar. Payu ajak mâkejang bin kâ tongos pertempuran. Aget musuhé 5 menit gati mâplawanan, mâkirig abetné, sangkan maan baanâ ngalih-ngalihin ragané. Mâtuwut lisiké uli bukit Derkuku kâ bukit Kuwuk, mangkin kari tileh carâ ilimang tiban. Tepuk bangbang-bangbang laad tekidanto³⁾, nyeh-nyeh baanâ kenehé, ragané mentas ten ngelah pâtindih. Tepuk masih baan lisiké né entasin ragané. Ampun bakat takeh baan, ten nyidaang baan ragané tindih pâdidi. Mâkesiyab baanâ di lisiké né entasin ragané tepuk getih, sayan joh sayan liyu. Ngetor kenehé pâgedubug mâlaib nuwut lisik misi getih kanti lawut teked driki. Tepuk ragané mâlingeb. Pânganggon ragané uwék driki uwék drikâ. Batis di kenawan dekdek. Glibegang tiyang ragané. Pâpengâ baanâ, mâkenyem ragané.

Ampun pepes iragâ nepukin timpal pejah. Wénten né carâ anak mâsaré, nanghing liyunan tepuk bibih ngâbébéng, pâninghalan mâlodlod carâ anak naanang sakit, carâ anak jejeh. Nanghing ragané mâkenyem kapi dekdek batisé! Napi né mâkadâ mâkenyem ragané di pâmamit ragané? Napi né metu di keneh ragané, napi né mârawat? Suwung? Mémé bapâ? Daap-deep baanâ.

Seluk-seluk di kantong-kantong pânganggon ragané tepuk lap senjatâ, buku gendingan, muwah ORI Rp 100,00. Wénten masih foto Tati, adi mâbatun buluwan ragané, né demen nyingal méng nikâ. Sangkan mâkenyem té ragané?

Mâsadah tiyang di tugunné Janâ. Tiyang medasang payar bukitan tis mâtekep Ray Ban. Janâ, tiyang né paling pedasâ. Umahné paak umah tiyangé. Uli di SMP kanti di SMA negak dadi abangku, ten kénten mâsanding. Pasukan masih patuh.

Anginé tis tur lengut; angsengan kebus tur tuh. Tiyang ngenjit “Wembley” bin akatih, Janâ nutur uli di makem:

“Marâ wénten perintah mâkirig, ngénggalang tiyang tuwunan di bukit Derkuku. Kecag tiyang wiréh batis tiyangé sakit, babak baan johé mâjalan uli di kotâ. Di pânyumu ten nyidayang mâkeneh tiyang, mâlaib tiyang, mâlaib, cutet mâlaib tiyang. Vuurstoot⁴⁾ brén neren pindo né mâkadâ ngeh tiyang tekén belog, mâlingeb lawut tiyang. Mâkeneh-keneh tiyang. Tiyang sedekan di keciwâ, tiyang ten ngelah pâtindih. Peluru kartets tâtelu mâcengeng di kuping tiyangé, mâkejengan baanâ tiyang. Di malun tiyangé iding bukit pânanggun tegal. Nyongkok tiyang mâlaib mârika. Tiyang ten nepukin napi-napi sâjabâ pânelah tegal, sayan mâkelo sayan paak. Pâninghalan tiyangé urâ peluh, pâliyat tiyangé kabang-kabangen, lempuyengen sirah tiyangé baan liyun getihé pesu. Mâklebuh inget tiyang dugas marengin pertandingan atlétik milu mâlaib maraton. Tiyang ampun nyapih, angkihan tiyangé carâ gulâ juruh turuhang, ngetél-mâléntéd, ngetél-mâléntéd, ngetél-mâléntéd. Tegal sayan paak. Ten teked-teked tiyang. Keneh tiyangé jumah. Tis kamar tiyangé. Balén tiyangé paak jendélâ, radio Philips baby-model samar saru muter song-hits, nglelitri tiyang mâbahan di gempuk kasuré. Mémén tiyangé mulihan, “Jan, és gedang.” Tiyang nyeledét inuman swargâ di méjané. Granat mâkeplug, sambeh baanâ né mârawat-rawat di keneh tiyangé. Tiyang ketes kâ pangkungé. Peteng-petengen tiyang. Tiyang carâ mâbalih batu gedé ulung nepén yéh danu burik tol-tol ujan. Di duwuré ujan timah ten malang-malang. Negak tiyang, nuptupang keneh. Ngeh tiyang: Eddyston⁵⁾ tiyangé ten wénten! Patigamgam tiyang ngalih-ngalihin tongos menjekan pang nyidayang baan tiyang menékan. Tepuk batu tepuk akah anggon tongos menjekan anggon tongos mâgisiyan. Madéng-adéngan tiyang menékan. Bin mâkeplug, bin ulung tiyang. Andus granat putih misi pelung mâkudus menék.

“Eddystone pang bakat ugi!” ngumik tiyang sambilang tiyang nguleh-ngulehang mâjujuk. Marâ gati mâjujuk baan, sakité ngancuk-ngancuk, mâglebug tiyang kâ tanahé carâ ulungan bom. Subarengan nikané granat bin daduâ mâkeplug. Andus ajak tanahé mâsepuk carâ klebutan samrag. Tulén carâ film perang. Sakit di tlapakan batis tiyangé krurâ gati. Tlapakan batis babak kembung ngemu yéh; mâklumpasan carâ sol sepatu lebung, ngâmémég isi sebuh ten kaput kulit. Kulit tebel kari mâgisiyan lumbangan 1 cm. Tiyang saat-siyit, keneh-kenehang tiyang, sunat dugas ipidané ten carâ mangkin sakitné. Lén perah nika. Dugas lengen tiyangé ketes uli di tulang képangé, sakitné lén perah masih. Ketil gati dadi baan negtegang keneh, ideh-ideh lakunâ ngrawâ.

Capil tiying jemak tiyang, talinné kelésin tiyang anggon medbed kulit né mâklumpasan nikâ. Madéng-adéngan mâjujuk tiyang misi saat-siyit carâ anak lalah.

“Jan, cai mwani!” ngumik tiyang tekén awak. Bibih ngep caket, bin tiyang menékan. Peluh pidit uli di bunbunan kanti kâ tlapakan batis né nagih pegat. Pâliyat kabang-kabangen, sirah lempuyengen. Angkihan tiyangé ampun carâ jaran Bandung ngedeng mako menékan Kajâ. Patijlatu tiyang, “Cai mwani. Cai mwani.” Di kau-kaun sirah tiyangé metu gending “La Marseillaise”⁶⁾. Bek embuh keneh tiyangé. Sâbilang teked di “marchons, marchons …” ngâdudun keneh tiyangé, pâtelan ees lawut. Mâlonjokan baan sirahé teked kâ duwur pundukané. Tanmâ kebet-kebet sirah tiyangé, peteng-petengen pâliyat tiyangé, basang déréng maan antug napi-napi, kriyok-kriyok, nanghing tekek baan tiyang mâgisiyan di akahé. Tanmâ mârawat: dugas tiyangé gelem jumah komprés mémé, dadiyan lempuyengen sirahé, kedatang tiyang lawut bin tiyang menékan. Angayubagyâ ngenah popor Eddystone paak pundukan. Daah-duwuh juhjuh tiyang: bakat. Marâ talin senjatané bakat gisi, tiyang nungadah. Pâpengâ tiyang, ngilis tepuk serdadu-serdadu KL mâjujuk duwuran iding. Tangkah gibag tan pâklambi, putih mâsawang barak. Granat mâkeplug di malun tiyangé. Biyas nambleg pâninghalan, embad tongos tiyangé menjekan. Ulung tiyang, bin peteng mâkâibut.

Marâ inget tiyang tekén awak ulihan wénten granat mâkeplug, bin mâkeplug, bin mâkeplug, neren mâkeplug, sayan mâkelo sayan paak. Wénten granat mâkeplug paak gati, tanah jlijih ngobag awak tiyangé. Prâmangkinan tiyang mâlingeb kâ tanahé, muwâ nyilem kâ tanah. Granat mâkeplug dadwâ acekpokan, liyu acepokan. Metu inget dugas kari cerik jumah ngendusin tengah lemeng gedéné ujan angin mâcelep mulihan uli di jendélané né mampakan. Kerug klepég saling sander, jerat-jerit tiyang ngawukin mémé. Granat neren pâkeplugplug, tiyang ngejer-ngejer jejeh, senjatâ belus mâgelut: peluh matah-matah pesu.

Ten wénten bin mâkeplug, pâtelan tiyang ningtingang sirah. Tanah di bibih kecuhang tiyang, tiyang mâtungkâ di lima kébot. Bin tiyang mâlingeb, sénglad di lengen kébot tiyangé. Negak tiyang medasang awak. Entud tiyangé rograg, tlapakan batis bonglar. Getih carâ peres pesu uli isi né pelung.

Mâkeneh-keneh tiyang. Pedas tepuk baan laad tongos granat pâkeplugplug teked di bongkol bukit Kuwuk dogén. Krépédan mimisé johan teked, nanghing lumah yéning joh tekedné. Yéning teked baan tiyang di bukit Kuwuk, slamet tiyang, metu di keneh tiyangé. Nanghing mâjalan mârikâ ten ngelah pâtindih. Nanghing kari gedénan jejeh tiyangé yéning kanti juk KL. Eddystone jemak tiyang, pâtigamgam lawut tiyang tuwunan. Lengen di kébot, entud di kenawan maluwang, tlapakan batis carâ tabyanin. Talin senjatâ di sabuk bungselang tiyang pang ten ulung di jalan. Pâliyat tiyangé bin peteng-petengen, basang mâkriyok, nanghing sakit misi jejeh ngalahang seduk. Keneh ngulayang tekén kyoreng dugas zaman Jepangé. Dugas nikané pepes tundénâ mâlaib kanti dasdasan nglimuh, kanti ngaap baanâ ulihan sangeté babak. Seger gati-gati di ampuné maan negem yéh kran di marâ suwudné. Bibih celépin tiyang nanghing pakeh ngeres misi tanah.

Bin tiyang mâgaang. Di malun tiyangé wénten batu gedé. Mârikâ lakun tiyang. Pâkrépéd mimisé wiréh tiyang ngulihin tongos pâtempuh perang. Paak batuné nika tiyang mâlingeb, awak ngetor mâkâukud, jejeh misi kendel né mâkadâ wanén baanâ tiyang. Ngliwatin batuné nikâ, jit tiyangé mâkosod di batuné. Wiréh mârasâ soléh, usap-usap tiyang di benengan jit, jit isis bakat usud. Ngeh tiyang, cawet tiyangé dadwâ, umbah tiyang ituni semengan, juwangâ abesik tekén timpalé wiréh pâgelahanné ampun ten bakat anggon. Kapi uyak leleh uyak sakit, kârasanan masih isis jit tiyangé.

Mâgaang tiyang borosin jejeh, ulap-ulapin kendel. Inget baanâ tiyang tekén swargâ carâ di tutur gurun tiyange. Mârawat di keneh tiyangé, swargané nikâ tulén bukit Kuwuk di malun tiyangé, bukit gadang ngrembun sadâ tis, carâ mâgaang tiyang uli di nerakâ kâ swargâ ngentasin titi ugal-agil di beténné tukad api ngabar-ngabar.

Sayan mâkelo sayan bedu tiyang mâgaang baan kenyelé. Lengen tiyangé ngetor carâ lebihan main Sandow. Ten mampuh tiyang ngisi senjatâ. Ten tiyang mâjadengan, baan pâdalemé angkihan tiyangé, sangkan paid tiyang senjatané. Nyanéh ngutang baan baatné carâ Watermantel⁷⁾ nanghing pâdalem. Senjatâ nikâ ambal duwâ angkihan tiyangé. Ten lasiyâ tiyang belas tekén ambal angkihan tiyangé.

Di paluh apit bulihan bukité nika wénten carik ngetuh, tanah lebah di tanggu kâlod muwah di tanggu kangin. Pâkeplugplug granat ten kari mâkadâ jejeh, ten lebihan jejehé tekén dugasé kari cerik ngupin lembungan kanti mâkeplug.

Di kéngkéné batis carâ kâsantulan, di kéngkéné kuping carâ jagurin. Premangkinan tiyang mâlingeb. Mâkitâ énggal-énggal tiyang, nanghing batis kenawan tiyangé nyemuten. Limâ kenawan tiyangé ngrapé tuwun. Belus. Mâkâukud awak tiyangé carâ kenâ listrik, peteng-petengen tiyang. Inget-ingetan sakité pâkenyetnyet. Barak limâ kenawan tiyangé. Mâtatu masih tiyang, kénten tiyang di keneh. Kepeh-kepeh mâbo masem, kepeh-kepeh mâbo andih. Mâkipekan tiyang, pedasang tiyang pahané. Rograg jalér tiyangé, kalud barak sebuh, uli di uwék-uwékan jaléré ngenah lémlém kulit tiyangé urâ getih barak sebuh. Bin tiyang carâ setrum listrik, bin peteng guminé. Kanti lawut wénten mimis kartets mâ-“tekduk” di kupingé né di kenawan. Ten bin mâkeneh, mâgaang tiyang. Inget baanâ tiyang tekén cicing abiyan né di Kauman Yogya né kepungâ tur sabatinâ batu baan cerik-ceriké. Ampun pérot, mâpaid-paidan mâlaib, awakné beseh-beseh, matâ di kébot kari bolongan dogén ten misi batun matâ. Mâkâukud awakné barak urâ getih. Bin tiyang mâgaang maid senjatâ, batis kenawan mâpaid. Inget tiyang dugasé labuh muruk mâsepédaan, entud tiyangé kesoh. Ngégah tiyang mâjalan, nanghing marâ teked di malun mémén tiyangé, ngeling tiyang, ampun bedbedâ tur baangâ yéh kari slegut-slegut tiyang. Tiyang carâ ningeh yéh pancoran, nanghing ten tepuk-tepuk baan. Peluh né ngeloh kâ bibih selépin tiyang, gamanâ pang meg. Marâ pakeh nanghing anget bakat kecapang di layah, ngeh tiyang, yéh matâ ampun bareng ngeloh. Nyuksmâ Suwung tiyang, wiréh ten wénten anak nepukin véteran ngeling marâ mâtatu di batis. Déréng basang mâbrarakan carâ Aryâ Penangsang di babad iluné.

Yéh pâningalan ten dadi baan ngandet. Apang saruwan, ulanin tiyang nglumbar keneh. Dingeh tiyang Gurun tiyangé ngrawos, “Jemetang abeté mâlajah, nika swâdharmâ numitis di lemah.” Bakat tiyang bareng kâ médan pertempuran. Ten morahan tiyang, ampun biasâ uli marâ mâtuwuh 14. Kari tiyang mâgaang. Inget tiyang tekén sekolah. Inget tekén bajang né pinih seléh, né nomer duwâ, né nomer telu. Inget tiyang tekén lapangan tongos olahraga, padang, bal, cakram, peluru, muwah lembing. Inget tekén guru-guru. Meled gati bin maan kénten. Luwung-luwung né di aidupané tepuk nika inget-ingetang tiyang, maji gati idupé. Kari tiyang mâgaang.

Téngés ngeloh, saling pâliwat ajak yéh matâ. Gamanâ mesuwang sapu tangan tiyang ten mampuh. Carâ lâlasan tiyang mâgaang, basang kesoh-kesoh kosod tanah. Sangetan sakit di lengené. Aget masih, metu di keneh tiyangé. Abesik tongos mârasâ sakité. Yéning mâkâukud mârasâ sakit, inih ya jaan idupé dugas nikané. Pâliyat tiyangé kabang-kabangen, cutet kari tiyang mâgaang. “Indonésia Raya” ngebekin sirah, tinghalin tiyang Mérah Putih kebir-kebir di duwur bukité. Mâjadengan tiyang mâgaang, ten mampuh tiyang mâkrisikan. Ngaap batis di kenawan, di sirah carâ wénten mesin pabrik besi ngebug-ngebugin. Tanmâ marmâ gati keneh tiyangé. Peluh ngecah awaké mâkâukud. Sakité uli di betén ngunjarang sirah tiyangé, carâ mâlengketik kâ duwur uli di awaké, ngedinin awak sakit.

Bukâ tumbéné rasanin tiyang, mâkeneh nikâ bisâ ketil masih. Kapi likad kapi kenyel, sadyâ masih tiyang, tongos bhayâ patiné siddhâ baan liwatin tiyang. Tiyang menékan di bukit Kuwuk, mâgaang tiyang. Keplag-keplug joh di durin tiyangé carâ marâ suwud ngipi alâ. Carâ mâboyané tiyang marâ suwud ngipi. Ibi tiyang kari jumah, mâdinâ ulang tahun né kâ-18. Mâclepeh tiyang, “Mangkin tiyang ampun dadi ngalih rijbewijs?” Bin maninné marâ tiyang lakar gapul kâ pasukan di jabâ kotâ. Kenapi mirib niki, batis di kenawan kari semuten. Mâteenan di témboké dugasé mâsaré mirib. Nanghing krurâ sakitné, carâ mâtatu sanget, tatu né déréng taén rasanin tiyang. Dingeh tiyang bibih tiyangé nuwuh. Soléh bakat dingeh. “Kenyih gati cai,” dingeh tiyang lemuh rawos mémén tiyangé. Gelur-gelur tiyang, ngilis tur tinglis. Mâbading munyiné uli di bukité. Bangun bulun kalongé marâ mâbading munyiné. Ten inget tekén napi-napi lawut tiyang. Inget-ingetan tekén awak, kari mâlingeb tiyang di tanahé. Inget maan gelur-gelur tiyang. Tuwuh 5 tiban tiyang, ngujang ten tekâ-tekâ mémén tiyangé. Peteng diyet guminé, tiyang mâkitâ manyuh. Mémé! Mémé! Ten tekâ-tekâ mémén tiyangé ngahgahang jalér tiyangé. Manyuhin baanâ tiyang. Mârasâ anget di jalér tiyangé nanghing belus lépég. Ten tekâ-tekâ masih mémén tiyangé, kari manggon jalér tiyangé kapi mangsit tur belus lépég. Nanghing samar saru kari rames keplag-keplug dingeh tiyang. Tiyang ampun 14 tiban, ampun di SMP kelas II, ten kari mâpupuk cekuh. Peteng-peteng tiyang ngecosin pagehan, mâlaib lawut kâ markas BKR. Kepala regu maang tiyang tumbak, ajak adasâ baangâ tugas mâjagâ di pempatané paak tekén barikade. Sâbilang mobil mentas mâselehin. Truk Grukha lawut tekâ, pâtislangkeb sambeh baanâ. Kenehé nagih mâlaib mâliwat kolongan.

Sagét sepi dampeh, “Siap menémbak!” tiyang ningeh perintah. Tepukin tiyang telik tanemé nikâ nyongkok. Gidat banglah. “Témbak!” tiyang némbak. Gidat banglah bolong, anaké nyegagag nungkayak. “Tampah!” bangras gati rawosné, aluhangâ gati té. Andih nyenebin bonné. “Sikat!” munyi sengék mâkisi-kisi. Paling pâliyat tiyangé, mâseragam gadang ajakâ 15 mârérod, sirah barak carâ kucit. Pâtitis tiyang aji Lewis-gun⁸⁾ tiyangé. Piringan misi mimis mâpincer, mâkâlimolas pegat mangkihan. Bin mâbo andih misi bon mesiu abedik.

Bin sepi dampeh, peteng. Dingeh biola ngrerengih “Stille Nacht, heilige Nacht”. Enteg keneh tiyangé. Widyâdarâ widyâdari tedun uli di langit bintang pâkracak, tulén né kâwedar di buku-buku lâlintih Injil né bacan tiyang dugas zaman Belandâ ipidané. Nelanang tiyang mâbahan, tanggar mâjanggelan gendingé marâ tiyang mâglebug. Mâclekis mâcliyek baanâ tiyang.

Mâkesiyab tiyang marâ inget tiyang ten kari di pângipiyan. Tiyang mâtatu. Perahâ tiyang nindihin awak. Tiyang ugi ngejoh. Bin tiyang mâgaang. Lemet awak tiyangé carâ di tengai tepeté yéning tiyang mâupâwasâ. Isi batis di kenawan carâ iyis-iyis tiyuk pângeeban basâ, tulangné incuk-incukâ kanti dekdek. Mâkitâ mâlingeb asah tanah baanâ. Nanghing kari mâgaang tiyang. Ten tiyang anak cerik kenyih. Tiyang ampun 18 tiban, gedé keneh tiyangé. Kari tiyang mâgaang maid batis maid senapan. Inget gati baanâ kéngkén ipidané bhagiyan tiyangé jumah. Bhagiyan tiyangé mâdinâ ulang tahun nyumunin dadi ngalih rijbewijs tur dadi macâ buku jaruh buku piyit. Di bukâ mangkiné tiyang mâgaang. Sângsayâ baanâ: Tekén guru tiyang mâtakon, lakar ngujang tiyang bin kâ jabâ kotâ. Lakar ngujang nutugang idup prâwirâ. Napi déréng misi baan kenehé di 4 tibané niki? Masih ampun subhakti tiyang? Lakar ngujang mangkin tiyang mâgaang kalud dekdek batisé anéh. Lakar ngujang? Pâtakon tiyangé morbor tangkah, patuh kebusné carâ tatuné di batis.

Nyanjaang dugas nikané tiyang nepukin Tati, adi mâbatun buluwan tiyangé né marâ mâtuwuh 3 tiban, ngortâ ajak timpalné. Tati mâtungked bancang, sâlâgenti mâjujuk anéh, sagét di kébot sagét di kenawan. Kenyemné mâkadâ grimuten, sambilangâ ngortâ, “Belin tiyangé beljuang;  belin tiyangé ngelah bedil.”

Sagét pesu mémén tiyangé, mâlaib nyagrep Tati sambilangâ nyeledét jeep “Algemene Politie” mârérén di malun umahé mâsopir mâpânganggo seragam.“Wé, Tati, ten dadi ngortâ kénten,” jejeh pesu rawosné. “Lejeh Beli Janâ juk Belandâ!” Prekengâ Tati. Tati ngâléngsot lawut mâlaib sig tiyangé, ngeling gelutâ bancang tiyangé.

“Ampunang! Ampunang! Beli Janâ ampunang jukâ!” Tati gelur-gelur.

Aruuh, Tati nikâ té, Tati lekad, tiyang kari di front. Pânyumu tepukinâ belinné, Tati nepukin belinné mâpânganggo prâjurit tur ngabâ senjatâ. Buka kénten pepes tepukinâ kanti mâtuwuh 3 tiban.

Petengné sadéréng mâsaré, Tati mâgending, “Dengallah dengal, nyanyian gembila, seluluh negala memuji engkau! Dengal delap langkah pahlawan, menuju médan pelang,” sambilangâ mâlali nyonyon méménné.

Mémén tiyangé nyapatin, “Wé, ampunang sanget-sanget, lejeh tekâ Belandané.” Mâlingeb abetné Tati di tangkah mémén tiyangé.

Sayan ngabot baanâ tiyang gapul kâ pasukan. Bin Tati ngâtimik, “Mé, Tatik meled mâsekolah, Mé!”

“Nggih, dadi.”

“Bin pidan, Mé?”

“Yén Belandané ampun mâgedi!”

“Yén Belandané ampun mâgedi?”

“Nggih.”

“Dija mâsekolah, Mé?”

“Di Taman Kanak-kanak, jegég.”

“Bin pidan, Mé, Belandané mâgedi?”

“Bin akesep, jegég.”

“Belandané gediangâ tekén Beli Janâ?”

“Nggih, jegég.”

“Belandané ten némbak Beli Janâ?”

“Wé, Tatik, ten dadi ngrawos kénten!” Dingeh tiyang mémén tiyangé mâdéwâ ratu pang impasinâ rawos adin tiyangé.

“Tatik meled gati mâsekolah, Mé,” Tatik mâméta.

Mémén tiyangé mâgending “Nina Bobok”. Tiyang bareng mâgending.

Kari tiyang mâgaang. Peraha tiyang ngulah Belandâ nindihin Tati, buwut di keneh tiyangé. Tiyang musti teked ugi di terugvalbasis. Tiyang musti seger. Tati ampun meled mâsekolah. Tiyang musti nutugang pertempuran, maniyan Tati pang nyidayang mâsekolah. Tati, kénten masih timpal-timpalné. Ulihan nikané anjar tiyangé mâsubuk di endut di malan médan perangé. Anjar tiyangé maan pâduman nasarin gumi bhagiyâ. Gumi sarwâ motah, gumi sarwâ élah. Ten carâ né tepuk uli kari pecéh. Sângsayâ né ngâlikub ituniyan, mangkin ampun ilang. Tiyang kari mâgaang. Engsap tiyang tekén sakit, kari tiyang mâgaang. Tinghalin tiyang di munggiran bukit Kuwuké, Tati mâjujuk mâpânganggo sarwâ putih, bok mâtegul pita barak, bancang mâsenteng barak. Ancog-ancog baan legané ngisi gerip.

“Beli Janâ! Beli Janâ!” Gelur-gelur adin tiyangé.

“Nggih!” timbalin tiyang nanghing ten pesu-pesu baan. Tiyang kari mâgaang. Tati ampun paak.

“Tiyang ampun mâsekolah, Beli Janâ! Tiyang ampun mâsekolah.”

“Tati! Tati!” Usuh-usuhin tiyang adin tiyangé. Teked baan tiyang mâgaang kâ tongos adin tiyangé driki. Mâcliyek aris tiyang mâsaré baan legané Tati ampun mâsekolah.”

Ainé ampun minggek kawuh. Tiyang ngutang potokan roko. Mâjujuk tiyang, buk di jalér tiyangé panteg-pantegin tiyang.

“Ampun perahâ mâkenyem ragané, ampun perahâ legâ ragané, Jan,” ngrawos tiyang marep kâ makem. “Tati ampun kelas 3 mangkin.” Mâjalan tiyang nuwunin bukit, tepuk anaké cerik né lekad dugas Janâ pejah. Sirah buleh mâkadâ grimuten. Mâkenyem anaké cerik nikâ. Kenyem gumi kendel.

*&*

Kâbhasâbaliang antuk Komang Beratâ

Satwâ kambil saking “Senyum” ring “Hujan Kepagian” Nugroho Notosusanto, Balai Pustaka, Jakarta, 1993, Cetakan kesepuluh.

*&*

Catetan:

¹⁾ Sâranâ potrékan merk Leica

²⁾ Pangkalan tongos mengkeb

³⁾ Tongos nyabatang granat

⁴⁾ Témbakan neren

⁵⁾ Mérk bedil Amérika

⁶⁾ Gending Perancis né kariptâ dugas révolusi

⁷⁾ Soroh senapan mesin né gedé

⁸⁾ Senapan mesin mérk Lewis